Jajko norymberskie – pierwszy przenośny zegarek?

Przenośne zegarki towarzyszą nam przez przeszło pięć wieków i biorąc pod uwagę całą historię horologii jest to dość krótki epizod. Nie wiemy dokładnie, kto wpadł na ten genialny w swej  prostocie pomysł, żeby „uwolnić” przyrząd do pomiaru czasu. Pamiętajmy, że choć zegary były  popularne już dużo wcześniej (najstarsze zabytki pochodzą z 4. tys. p.n.e.) to zawsze związane były z przestrzenią publiczną i architekturą.

Peter Henlein urodził się w 1485 roku i niemal całe jego życie związane było Norymbergą. Pędził tam żywot ślusarza i zegarmistrza, a rozgłos zdobył konstruując jeden z pierwszych przenośnych czasomierzy. Tutaj należy zaznaczyć, że pojęcie ślusarza było w tamtych czasach dość sporym pojemnikiem znaczeniowym, a zawód zegarmistrza czymś zupełnie nowym. Niezbyt wiele wiemy o jego karierze. To co udało się ustalić historykom to fakt, że już w 1509 roku został mistrzem swojego cechu – musiał więc w się dziedzinie osiągnąć nie lada kunszt. Więcej o jego pracy mówią skonstruowane przez niego i jego warsztat (nawet po śmierci w 1542 roku) zegary.

Rycina przedstawiająca Norymbergę w 1493 roku (Nuremberg Chronicle)

Jajo norymberskie – koniec XVI wieku (żródło: worldcollectorsnet.com)

Co do daty powstania pierwszego „jajka norymberskiego” uczeni i badacze zajmujący się historią zegarmistrzostwa nie są zgodni. Czasem podaje się rok 1500, 1505 i 1510. W każdym razie w pierwszej ćwierci XVI wieku miały już powstawać pierwsze tego typu czasomierze. Najstarszy zabytek pochodzi z ok. 1550 roku i znajduje się w zbiorach Germanisches Nationalmuseum

Czym więc było „jajo norymberskie„? Zacznijmy od tego, że jajem wcale nie było… Nazwa to nic więcej jak mit, który powstał gdzieś w XIX wieku i został bezzasadnie rozpowszechniony przez ówczesnych znawców tematu i historyków. Pomysł na nazwanie pierwszych zegarków mianem jaja wziął się z kształtu (owalnych i okrągłych) dużo późniejszych i już kieszonkowych czasomierzy.

Kształtem zegar stworzony przez Henleina i jego naśladowców przypominał z grubsza puszkę, a właściwie cylinder. Konstrukcja była wykonany z brązu, a tarcza wraca ze wskazówkami znajdowała się w jego górnej części, stanowiącej pokrywę mechanizmu.

Francuski zegar z sygnaturą „Jacques de la Garde 1551” (źródło: Louvre Museum)

Poza ewidentnie przenośną formą młody zegarmistrz z Norymbergi zastosował jeszcze jedną innowację, bez której zegar nigdy nie byłby przenośnym. Peter Henlein wynalazł sprężynę napędową i jak się pewnie domyślacie, było to odkrycie na miarę wynalezienia wychwytu kotwicowego, czy też włosa (sprężyny balansu). Tym samym zainspirował kolejne pokolenia zegarmistrzów, w szczególności tych pochodzących ze Szwajcarii, a konkretniej z Genewy.
Warto zadać sobie teraz pytanie, czy wynalazek Henleina był pierwszym przenośnym zegarkiem? Jeśli mamy oprzeć datę powstania tylko i wyłącznie na istniejących do dziś zabytkach sztuki zegarmistrzowskiej, nie jest to wcale jednoznaczne… Najstarszy zegar sygnowany przez warsztat przez Petera Henleina, jak już wspomnieliśmy to ok. 1550 rok. Znamy na przykład dokładną datę powstania francuskiego zegara, a to dzięki zachowanej sygnaturze (Jacques de la Garde  1551). Znane tez są przykłady włoskich mechanizmów pochodzących z analogicznego okresu.

Zegarek przenośny o średnicy 39 mm, sygnowany „George de la Courtine à Genève” – ok. 1650 rok (źródło: worldcollectorsnet.com)

Parafrazując klasykę:

Nie ważne kto zaczyna – ważne kto kończy!…

Druga połowa XV wieku to okres wojen i prześladowań religijnych. Właśnie wtedy do Wolnego Miasta Genewy zaczęły napływać kolejne fale szukających schronienia rzemieślników z Francji i Niemiec. To właśnie oni przekazali tajniki swego rzemiosła szwajcarskim zegarmistrzom. Położyli tym samym podwaliny pod powstanie w XVII wieku „wielkich domów zegarmistrzowskich„, które następnie wyewoluowały w marki i manufaktury, z których część funkcjonuje do dziś. Dziedzictwo niemieckiego zegarmistrza z Norymbergi przetrwało…